Kategorija: Projektne vijesti

Posljednjih godina, termini cirkularna ekonomija i koncept nula otpada postali su fokus političkog i akademskog diskursa kada se govori o održivom upravljanju okolišem, industrijskim inovacijama, resursnoj efikasnosti te u konačnici društveno – ekonomskom razvoju. Kako bi koncept nula otpada zaživio i na Balkanu, potrebno je njegove principe sistemski integrisati u zakonodavno – institucionalni okvir te osigurati njihovu primjenu u praksi, po ugledu na zemlje Evropske unije.

Kako? – Projektni tim Opštine sa nula otpada krenuo je lokalno. Prvi izazov koji je potrebno prevazići na ovom putu je značajan nedostatak kapaciteta na lokalnom nivou za adekvatno planiranje i sprovođenje usluga upravljanja otpadom u smjeru koji je održiv sa aspekta finansija i zaštite životne sredine.

Projekat Opštine sa nula otpada koji se implementira u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina 2014 – 2020, direktno uključuje lokalne aktere iz sektora upravljanja otpadom – lokalne opštinske uprave i javna komunalna preduzeća, a projektne aktivnosti sprovode se na području 6 pilot opština prekograničnog područja: Ilijaš, Visoko i Sarajevo Centar u BiH i Bajina Bašta, Vladimirci i Krupanj u Srbiji.

Projektne aktivnosti u pilot opštinama imaju za cilj upravo jačanje kapaciteta lokalnih zajednica, a u tu svrhu, u okviru projekta, kreirane su i Smjernice za najbolje dostupne tehnologije i najbolje prakse za uvođenje koncepta nula otpada na lokalnom nivou. Dokument je namijenjen lokalnim vlastima – kreatorima politika, javnim komunalnim preduzećima, potom operaterima koji se bave prikupljanjem, preradom i reciklažom raznih frakcija komunalnog otpada, kao i ostalim interesnim stranama iz oblasti zaštite životne sredine.

Primarni cilj kreiranih Smjernica je poticanje lokalnih aktera na smanjenje nastajanja otpada i racionalnije korištenje resursa uz poštivanje hijerarhije upravljanja otpadom kroz ulaganje u održivi razvoj i transformaciju iz linearne u cirkularnu ekonomiju. U okviru dokumenta date su jasne preporuke za provedbu različitih strateških rješenja za postizanje nula otpada, podržane primjerima dobrih praksi iz regiona i zemalja članica EU.

U izradi Smjernica učestvovali su vanjski stručnjaci za održivo upravljanje otpadom kao i stručnjaci ispred partnerskih organizacija koje implementiraju projekat: Maja Maretić Tiro, regionalna konsultantica za upravljanje komunalnim otpadom; prof. dr. Nemanja Stanisavljević, stručnjak za praćenje i izvještavanje u oblasti upravljanja otpadom; Igor Jedzimirović, regionalni stručnjak za upravljanje otpadom; Šejla Mahmutović i Ivana Milovac; stručnjakinje za cirkularnu ekonomiju; Jasmina Imamović, Sadžida Hafizović i Nikola Gluvaković, mladi stručnjaci za lokalne inicijative i prakse održivog upravljanja otpadom, Emina Kadrić, stručnjakinja za uključivanje javnosti u projekte održivosti te Mirzet Mujagić, konsultant za ekonomski aspekt upravljanja otpadom.

„Pred nama je težak put: opštine se bore s ekonomskim padom, kolapsom tržišta reciklaže te eskalirajućom klimatskom krizom. Postoji jasna potreba za sistemskim promjenama. Ove krize, koje se ujedno i preklapaju, predstavljaju priliku za izgradnju održivih zajednica. Ulaganjem u održivu, pravednu ekonomiju može se ublažiti utjecaj budućih kriza i donijeti prijeko potrebno olakšanje lokalnim zajednicama.“ – istakla je gđa Maretić Tiro, regionalna konsultantica za upravljanje otpadom.

Iako se prije samo desetak godina pojam nula otpada činio nedostižnim, sada je to skup realnih i utjecajnih politika koje se primjenjuju u zajednicama kako bi se smanjio utjecaj na životnu sredinu, zaštitilo zdravlje građana i obezbijedio razvoj lokalne ekonomije koja je otporna i održiva. U procesu transformacije sektora upravljanja otpadom u lokalnim zajednicama u Bosni i Hercegovini i Srbiji, kreirane Smjernice predstavljaju važan instrument i svojevrsnu uputu za djelovanje u održivom smjeru. Projekat Opštine sa nula otpada finansira Evropska unija u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina 2014-2020 sa ciljem postizanja dugoročne resursne efikasnosti u sektoru upravljanja otpadom. Kroz primjenu zajedničkih akcija baziranih na principima nula otpada i cirkularne ekonomije, projekat zajedno implementiraju Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21 iz Sarajeva (BiH) i Inženjeri zaštite životne sredine – EEG iz Novog Sada (Srbija). Projektom se nastoji ojačati održivi razvoj u preko 90 jedinica lokalne samouprave prekograničnog područja Srbija – BiH. Implementacija je započela 1. marta 2021. godine, a trajat će 24 mjeseca. Tijelo za ugovaranje projekta je Ministarstvo finansija Republike Srbije (CFCU). Ukupni budžet projekta je 413.608,44 EUR, od čega je Evropska unija obezbijedila 351.567,17 EUR bespovratnih sredstava.

Uz slogan Brojimo do nula, u okviru projekta je pokrenuta kampanja na društvenim mrežama Facebook i LinkedIn koja ima za cilj jačanje javne svijesti u prekograničnom području. Smjernice za najbolje dostupne tehnologije i najbolje prakse za uvođenje koncepta nula otpada na lokalnom nivou možete preuzeti putem linka, a da redovno primate obavještenja o realizaciji projektnih aktivnosti i postignutim rezultatima, pretplatite se na projektni bilten.

Koncept nula otpada (eng. Zero Waste concept), kao jedan od temeljnih pristupa integrisanih u model cirkularne ekonomije, promovira upravljanje resursima prije upravljanja otpadom. Bilo da se radi o prevenciji nastanka plastičnog otpada, borbi protiv neadekvatnih metoda odlaganja otpada ili uvođenju mehanizama sistemske podrške ponovnoj upotrebi predmeta i materijala, prema iskustvu EU zemalja, najveći utjecaj moguće je ostvariti upravo na lokalnom nivou. Širom Evrope, lokalne zajednice su shvatile njihov značaj u ovoj tranziciji, istupile su naprijed i zauzele vodeću ulogu u procesu prelaska na održivi oblik ekonomije.

Model cirkularne ekonomije i koncept nula otpada već je odavno prestao biti nepoznanica u Srbiji i Bosni i Hercegovini. Na svom putu integracije u EU zajednicu, Srbija i BiH se strateški opredjeljuju za unapređenje društveno – ekonomskog razvoja uvažavajući postulate efikasnijeg upravljanja resursima kroz mehanizme propisane EU strateškim smjernicama. Uz podršku Evropske unije, na put ka nula otpada zajedno su zakoračile Srbija i Bosna i Hercegovina.

U okviru projekta Opštine sa nula otpada (eng. Zero Waste Municipalities), kojeg sufinansira Evropska unija kroz IPA program prekogranične saradnje SRB – BiH, na području šest pilot opština u Srbiji i BiH bit će sprovedene konkretne akcije koje će usmjeriti lokalne sisteme upravljanja otpadom ka konceptu nula otpada:

• Visoko, Ilijaš i Sarajevo Centar u Bosni i Hercegovini i
• Bajina Bašta, Krupanj i Vladimirci u Srbiji.

U novembru i decembru 2021. godine, u okviru Projekta potpisani su Sporazumi o saradnji sa Gradskim/Opštinskim upravama i javnim komunalnim preduzećima pilot opština što je označilo zvanični prvi korak ka tranziciji sistema upravljanja otpadom u prekograničnom području. Sporazumi definišu obaveze i odgovornosti interesnih strana i uspostavljaju okvir buduće međusobne saradnje zasnovane na principima ostvarenja uzajamnih benefita.

Realizacija Projekta na lokalnom nivou podrazumijeva aktivnosti:

1. Izradu Akcionih planova za nula otpada za pilot opštine;
2. Izradu neophodne tehničko – investicione dokumentacije;
3. Kreiranje GIS mape sa lokacijama divljih deponija;
4. Čišćenje odabranih divljih deponija na području pilot opština;
5. Nabavka i instalacija opreme za unapređenje usluga upravljanja otpadom i povećanje recikliranja;
6. Praktična edukacija osoblja javnih komunalnih preduzeća o novom programu odvojenog prikupljanja otpada;
7. Studijska posjeta Centru za upravljanje otpadom u Mariboru, Slovenija.

Kroz realizaciju projektnih aktivnosti stanovništvu pilot opština bit će dodijeljeni setovi kanti za odvojeno prikupljanje otpada, te komposteri za tretiranje organskog otpada.

Podršku implementaciji Projekta i pilot opštinama na putu ka nula otpada pružili su i Federalno ministarstvo zaštite okoliša i turizma; kantonalna ministarstva kulture, obrazovanja i sporta u Bosni i Hercegovini, kao i nadležna ministarstva zaštite životne sredine u Republici Srbiji.

Evropska unija finansira projekat Opštine sa nula otpada u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina sa ciljem postizanja dugoročne resursne efikasnosti u sektoru upravljanja otpadom. Kroz primjenu zajedničkih akcija baziranih na principima nula otpada i cirkularne ekonomije projekat nastoji ojačati održivi razvoj u preko 90 jedinica lokalne samouprave prekograničnog područja Srbija – BiH. Zajedno ga od 1. marta 2021. godine realizuju Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER  21 iz Sarajeva (BiH) i Inženjeri zaštite životne sredine – EEG iz Novog Sada (Srbija) i trajat će 24 mjeseca. Ukupni budžet projekta je 413.608,44 EUR, od čega je Evropska unija obezbijedila 351.567,17 EUR bespovratnih sredstava.

Ekološka svijest čovjeka se prvi put pojavljuje u zapisima prije najmanje 5.000 godina. U tim spisima su se hvalile divlje šume u himnama, promovisalo se da ljudski život treba održavati u skladu sa prirodom, a Buda je učio o suosjećanju za sva živa bića. U mezopotamskom epu o Gilgamešu je postojao strah od uništavanja šuma i isušivanja močvara. U staroj grčkoj mitologiji, kada se lovac Orion zaklinje da će pobiti sve životinje, Geja se usprotivila i stvorila je velikog škorpiona da ubije Oriona. U Sjevernoj Americi, domorodački poglavica iz plemena „Pawnee“ je rekao antropološkinji Natali Kertis: „Tirava, onaj iznad, nije pričao direktno sa ljudima – pokazao se u vidu zvijeri i od zvijeri, zvijezda, Sunca i Mjeseca, ljudi treba da uče.“ Neke od naranijih ljudskih priča sadrže pouke o svetosti divljine, važnosti obuzdavanja čovjekove potrebe za kontrolom i našoj obavezi da brinemo o očuvanju prirode.

Današnji problemi zagađenja životne sredine vuku korijene još od početka industrijske revolucije. Revolucija je, kao i svaka druga, donijela sa sobom promjene kako dobre, tako i one loše. Dobre strane su ubrzani tehnološki napredak čiji se razvoj i dan danas nastavlja. Međutim, sve veće krčenje šuma, iskopavanje sirovina u rudnicima, izgradnja novih fabrika postepeno dovodi do zagađenja zraka, vode i zemljišta, gdje štetu trpe kako biljke i životinje, tako i čovjek.

No, važno je naglasiti da među nama još uvijek ima istinskih heroja koji se kontinuirano bore za očuvanje prirodnih bogatstava, efikasno i obazrivo korištenje resursa – šuma, vode, zemljišta i zraka, očuvanje biodiverziteta i prirodnih ekosistema. Mi ih danas nazivamo ekološkim aktivistima.

Kako bismo iz prve ruke saznali kako to izgleda biti ekološki aktivista u Srbiji, obratili smo se gospođi Milici Lukić, mladoj istraživačici – pripravnici na Geografskom fakultetu u Beogradu od 2018. godine, koja aktivno sarađuje sa organizacijom ORCA i inicijativom „Za manje smeća i više sreće – Zero & Low Waste Serbia“. U okviru naučnog i stručnog rada Lukić se bavi istraživanjima, studijama i projektima iz oblasti prostornog planiranja, zaštite životne sredine, urbane bioklimatologije i održivog upravljanja otpadom. Naša sagovornica je članica Međunarodne asocijacije za urbanu klimu (eng. International Association for Urban Climate IAUC), Asocijacije Prostornih Planera Srbije, Srpskog Geografskog Društva, Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije i Planinarsko-sportskog kluba „Pobeda“. Milicu Lukić smo pitali koji su najčešći problemi sa kojima se susrela kao ekološka aktivistkinja i koliko je akademska zajednica u Srbiji ekološki aktivna?

Problemi sa kojima se najčešće susrećem i koje smatram jednim od najznačajnijih jesu definitivno problemi u komunikaciji nadležnih institucija, javnih preduzeća i donosilaca odluka sa jedne strane i sa druge strane građana i organizacija civilnog društva. Smatram da smo izgubili kulturu dijaloga, učešće javnosti u procesu donošenja odluka koje se direktno tiču kvaliteta našeg života je svedeno na minimum. Odluke se često donose netransparentno, često izostaje adekvatno informisanje i edukacija šire javnosti o ekološkim problemima, što je neopravdano jer živimo u doba kada je moguće brzo i lako podeliti proverene, jasne i važne informacije sa građanima.

Što se tiče akademske zajednice u Srbiji, mogu reći da je jedan deo akademske zajednice izuzetno aktivan. Nije zanemarljiv broj istraživača, naučnika i profesora koji se aktivno bave različitim aspektima zaštite životne sredine i to rade vrlo uspešno. Međutim, postoji i onaj deo akademske zajednice koji je još uvek rekla bih „uspavan“ i pravo je vreme da se svi razdrmamo. Smatram da je na akademskoj zajednici velika odgovornost i da svoje znanje, stručnost i veštine moramo koristiti u ime javnog interesa i za kreiranje bolje budućnosti za sve.

Na pitanje da li nam može opisati način na koji pristupa problemima zaštite životne sredine, odnosno kako učestvuje u ekološkom aktivizmu i koliko joj njena struka pomaže u tome, Milica odgovara:

Moja struka, odnosno moje obrazovanje mi je upravo i bilo jedan od glavnih pokretača. Tokom studija izuzetno su me privukli svi predmeti vezani za zaštitu životne sredine, a posebno me je zainteresovala tema otpada u kojoj sam i diplomirala i masterirala. Struka mi jako pomaže jer me i dan danas motiviše da se stalno usavršavam i dalje napredujem kako bih mogla da doprinesem održivijem razvoju našeg društva.

U svom ekološkom radu, pre svega se fokusiram na edukaciju, širenje korisnih saveta i informacija o različitim aspektima životne sredine jer smatram da je osnova svake velike društvene promene u obrazovanju, kako kod mladih, tako i kod starijih. Ukoliko smo dobro informisani možemo da donosimo dobre odluke. Volim da svojim primerom motivišem druge na promenu!

Na pitanje o tome kako je njena inicijativa Za manje smeća i više sreće – Zero & Low Waste Serbia utjecala na promjenu svijesti javnosti o zaštiti životne sredine, Milica ističe:

Naša inicijativa raste iz dana u dan. Za nešto više od tri godine postojanja uspela je da okupi preko 20 000 ljudi koji žele da nauče više o tome kako mogu da žive na održiviji način. Kako da smanje količine otpada koje proizvode, kako da štede važne prirodne resurse, kako da recikliraju ili kompostiraju svoj otpad i sl. Jednostavno, kako da svoje životne navike izmene na način da doprinesu očuvanju prirode.

Milicu smo pitali koliko je iz dosadašnjeg iskustva rada u oblasti primijetila da su mladi zainteresovani za ekološki aktivizam, a ona nam objašnjava:

Mislim da su mladi više nego ikada zainteresovani za probleme životne sredine, samim tim i za ekološki aktivizam. Za razliku od svojih roditelja, mladi se danas radjaju i odrastaju u društvu koje se nalazi pod pretnjom velike ekološe krize, koju su izazvale starije generacije, a čije će posledice (ukoliko je ne sprečimo) osećati upravo današnje mlade generacije i budući naraštaji. Svima nam je dobro poznat fenomen Grete Thunberg i globalnog pokreta „Fridays For Future“ iliti „Petkom za budućnost“ koji je pokrenuo lavinu ekoloških protesta mladih širom sveta. Svedoci smo toga da mladi sve češće daju podršku ne samo globalnim, već i lokalnim ekološkim pokretima i akcijama. Mislim da u svakom društvu i u svakoj zajednici postoji bar po jedna mlada Greta.

Na posljednje pitanje, koliko smatra da je projekat „Opštine sa nula otpada“ važan za širenje svijesti o zaštiti životne sredine, Milica kaže:

Izuzetno! Ovakvi projekti spuštaju se na nivo lokala, do malih zajednica i direktno doprinose edukaciji javnosti i daju primere dobre prakse. Kada je lokalna zajednica osnažena, ona može poslužiti kao model po kom se mogu organizovati i druge lokalne zajednice.

Posebno bih istakla značaj ovog projekta koji je prekograničnog tipa, te povezuje dodatno stanovnike susednih država u borbi za jednu čistiju i zdraviju budućnost.

Projekat Opštine sa nula otpada finansira Evropska unija u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina 2014-2020 sa ciljem postizanja dugoročne resursne efikasnosti u sektoru upravljanja otpadom. Kroz primenu zajedničkih akcija baziranih na principima nula otpada i cirkularne ekonomije projekat nastoji ojačati održivi razvoj u preko 90 jedinica lokalne samouprave prekograničnog područja Srbija – BiH. Implementacija je započela 1. marta 2021. godine, a trajaće 24 meseca. Telo za ugovaranje projekta je Ministarstvo finansija Republike Srbije (CFCU). Ukupni budžet projekta je 413.608,44 EUR, od čega je Evropska unija obezbedila 351.567,17 EUR bespovratnih sredstava.

Uz slogan Brojimo do nula, u okviru projekta je pokrenuta kampanja na društvenim mrežama Facebook i LinkedIn koja ima za cilj jačanje javne svijesti u prekograničnom području. Više informacija pronađite na zvaničnoj veb stranici projekta, a da redovno primate obavještenja o realizaciji projektnih aktivnosti i postignutim rezultatima, pretplatite se na projektni bilten.

Intervju sa gospođom Milicom Lukić je realizovan u okviru projekta Opštine sa nula otpada.

Posljednjih godina, termini cirkularna ekonomija i koncept nula otpada postali su fokus političkog i akademskog diskursa kada se govori o održivom upravljanju okolišem, industrijskim inovacijama, resursnoj efikasnosti, ali i društveno – ekonomskom razvoju. Ali, jesmo li se zapitali šta ljudi zapravo misle kada govore o cirkularnoj ekonomiji i konceptu nula otpada?

Iz dana u dan, građani su zatrpani negativnim vijestima o onečišćenju okoliša, gomilanju plastičnog otpada u morima i iscrpljivanju resursa. Uprkos tome, većina stanovništva i dalje zanemaruje svoju naviku prekomjerne potrošnje u svakodnevnim aktivnostima i nastavlja posrtati pred izazovima konzumerizma. Planiramo li se zaustaviti?

Zajedno sa modelom cirkularne ekonomije, drugačiji životni stil, utemeljen na principima održivosti, zakucao je na naša vrata, predstavljajući se kao –  koncept nula otpada (en. Zero Waste Concept).

Ovaj pristup zahtjeva promjenu, do sada stečenih navika i kulture življenja, na prvo mjesto stavljajući smanjenje korištenja materijala i energije. Praktično prihvatanje principa koncepta nula otpada znači sagledavanje svakog segmenta naše svakodnevnice i pronalaženje načina da svakodnevne aktivnosti obavljamo štedljivije. Nula otpada je prihvaćen kao novi životni stil mlađih generacija, ali je još uvijek u svojim začecima.

S ciljem pružanja podrške inicijativama koje za cilj imaju očuvanje prirode i zdravlja okoliša kao i javnog zdravlja stanovništva, Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21 iz Sarajeva (BiH) i Inženjeri zaštite životne sredine – EEG iz Novog Sada (Srbija) pokreću zajednički projekat pod nazivom Opštine sa nula otpada (en. Zero Waste Municipalities) koji za cilj ima povećati javnu svijest stanovništva u Srbiji i Bosni i Hercegovini i doprinijeti poboljšanju društveno – ekonomskog razvoja u prekograničnom području.

Projektne aktivnosti se sprovode u 6 pilot opština: Visoko, Ilijaš i Sarajevo Centar u BiH i Bajina Bašta, Vladimirci i Krupanj u Srbiji. U Projekat su aktivno uključene lokalne uprave pilot opština, javna komunalna preduzeća, ali i srednje škole pilot područja.

Imajući u vidu kapacitet kojim mlađa populacija može povesti društvo ka novom životnom stilu, cijeli set projektnih aktivnosti usmjeren je upravo ka ovoj ciljnoj skupini, kao ambasadorima društvenih promjena. U okviru Projekta, u šest srednjih škola u Srbiji i BiH bit će uveden vannastavni program o modelu cirkularne ekonomije i konceptu nula otpada, a za praktičnu nastavu školama će biti dodijeljena oprema za recikliranje koja će učenicima omogućiti primjenu naučenih lekcija.

Naša sagovornica, profesorica Mirzeta Kašić Lelo, doktorica je bioloških nauka iz oblasti ekologije, a u srednjoškolskom centru „Nedžad Ibrišimović“ u Ilijašu, radi kao nastavnica biologije i voditelj ekološke sekcije. Sa profesoricom Kašić Lelo razgovarali smo o tome kako učenici trenutno doživljavaju ozbiljnost visokog nivoa zagađenja okoliša, te šta za njih predstavlja pojam održivost. U nastavku vam donosimo pogled na koncept nula otpada iz perspektive školske klupe.

„Nažalost, u velikoj većini mlade uopće ne zanima trenutno stanje zagađenosti životne sredine.“ – započinje priču prof. Kašić Lelo, „Oni doživljavaju zaštitu životne sredine kao čišćenje ulica i sakupljanje papirića i otpadaka po ulicama i parkovima. Rijetki koji shvataju značaj očuvanja životne sredine su u manjini i nedostaje im prilika i sredstava za dalju edukaciju i primjenu stečenih znanja. Jedan dio nadoknađujemo kroz radionice i edukacije u Ekološkoj sekciji u našoj školi, no to nije dovoljno. Održivost je pojam koji se u ovom kontekstu ne koristi često, kroz časove ekološke sekcije učenici su spoznali šta je održivi razvoj, ali nažalost ovaj termin još uvijek nije toliko aktualiziran niti shvaćen od strane učenika. Što se tiče odnosa prema prirodnim resursima, učenici su svjesni da se iskorištavanjem resursa smanjuje njihov kapacitet i da se zagađivanjem smanjuje njihov kvalitet, te da će jednog dana nedostatak vode, šumskih ekosistema i zdravog tla ugroziti i opstanak čovjeka. Moji učenici redovno učestvuju u pošumljavanju, učestvovali su i u projektu „Čista rijeka Bosna“ kao i drugim akcijama koje sprovodimo uz podršku Općine Ilijaš.“

O konceptu nula otpada i uvođenju vannastavnog programa za učenike, te značaju projekta Opštine sa nula otpada, prof. Kašić Lelo ističe:

„Budući da nastavni plan i program ne uključuje dovoljno lekcija o ekološkim temama i izazovima sa kojima se suočavamo, učenici su uglavnom slabo informisani o ovoj važnoj temi. Oni su upoznati sa procesom reciklaže, ali koncept nula otpada i njegovi principi kao takvi su prilično nepoznati. Neke škole, uglavnom tehničke orijentacije, ne uključuju ni ekologiju, a ni biologiju u svojim nastavnim programima. Projekat Opštine sa nula otpada će svakako podići ekološku svijest učenika i educirati ih o značaju pravilnog upravljanja okolišem. Zahvaljujući opremi koju će škola dobiti, učenici će naučiti više o tome kako zapravo reciklirati korištene materijale. To će sigurno uticati na njihovo znanje i odgoj. Sigurno je da će utjecaj vannastavnog programa biti ogroman. Trenutno su upoznati sa osnovama, ali ovo je prilika da ih naučimo da je moguće da se otpad pravilno zbrine i da ga je moguće koristiti kao sirovinu za neki drugi proizvod. Ova praksa im je trenutno nepoznata. Uglavnom nismo svjesni koliko stvari iz naše okoline utječu na naš život i zdravlje. Ovo je način da se od malih nogu nauči da u zdravoj sredini žive zdravi ljudi. S obzirom da se sistem obrazovanja u zemlji ne bavi ovim temama, ova projektna inicijativa je veoma dobrodošla i neophodna. Moramo raditi zajedno i početi na lokalnom nivou, ali dostignuća su sigurno važna i na prekograničnom nivou.“

Na pitanje o institucionalnoj podršci nadležnih ministarstava obrazovanja u pogledu usvajanja modela cirkularne ekonomije i koncepta nula otpada kao vannastavnog programa u srednjim školama, naša sagovornica ističe da je upravo sistemska podrška ključna u ovom procesu, naglašavajući:

„Svaki vid institucionalne podrške je važan, bez podrške sistema i sami projekti bi bili ostavljeni na snalažljivost NVO i njihovim vizijama o važnosti održavanja životne sredine zdravom. Čak smatram da je važno da ministarstva ovakve programe uključe direktno u redovne nastavne programe ako žele da model cirkularne ekonomije opstane, tj. da ovo ne budu sezonski projekti koji će se završiti nekim krajnjim finansijskim izvještajima gdje su i kako potrošena sredstva od projekta, a da krajnji ciljevi i ishodi učenja o održivom razvoju postanu nebitni, kao i da cirkularna ekonomija ostane samo slovo na papiru, a trebala bi biti stil života narednih generacija. Ja se iskreno nadam da će teme cirkularne ekonomije i koncepta nula otpada biti dijelom obaveznog nastavnog plana i programa u doglednoj budućnosti. Ali, kao i za svaku promjenu, i za ovu je potrebno vrijeme.“

Profesoricu smo pitali da li možemo očekivati da će nadolazeće generacije zapravo živjeti načinom života kakav promovira koncept nula otpada, a njen odgovor nas je motivirao da nastavimo putem kojim smo krenuli:

„Promjena zahtijeva mnogo više od jedne projektne inicijative, ali ovo je početak i nadamo se da će se vremenom nadograditi. Htjeli ili ne, moramo se okrenuti načinu života bez otpada, a buduće generacije su prisiljene na to. Uprkos tome što je reciklaža trenutno skuplja opcija u BiH i Srbiji, mladi moraju shvatiti da resursi nisu neiscrpni i sa sadašnjom praksom ćemo ih iscrpiti. Projekat je obećavajuća akcija sa velikim potencijalom za replikaciju kako bi se smanjio ovaj talas konzumerizma.“ – istakla je prof. Kašić Lelo.

Projekat Opštine sa nula otpada finansira Evropska unija u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina sa ciljem postizanja dugoročne resursne efikasnosti u sektoru upravljanja otpadom. Kroz primjenu zajedničkih akcija baziranih na principima nula otpada i cirkularne ekonomije projekat nastoji ojačati održivi razvoj u preko 90 jedinica lokalne samouprave prekograničnog područja Srbija – BiH. Implementacija je započela 1. marta 2021. godine, a trajat će 24 mjeseca. Ukupni budžet projekta je 413.608,44 EUR,  od čega je Evropska unija obezbijedila 351.567,17 EUR bespovratnih sredstava.

Uz slogan Brojimo do nula, u okviru Projekta je pokrenuta kampanja na društvenim mrežama Facebook i LinkedIn koja ima za cilj jačanje javne svijesti u prekograničnom području. Više informacija pronađite na zvaničnoj web stranici projekta, a da redovno primate obavještenja o realizaciji projektnih aktivnosti i postignutim rezultatima, pretplatite se na projektni bilten.

Mi odbrojavamo do nula, brojite sa nama!

Preko 400 evropskih gradova je prepoznalo koncept nula otpada kao pokretač društveno- ekonomskog razvoja lokalnih zajednica i strateški se opredijelilo ka njemu. Vodeći se evropskim praksama, kroz IPA projekat prekogranične saradnje Opštine sa nula otpada nastoji se doprinijeti jačanju ekonomskog razvoja u šest pilot opština: Visoko, Ilijaš, Sarajevo Centar, Bajina Bašta, Vladimirci i Krupanj.

U okviru projekta, 16. i 17. decembra 2021. godine održana je konferencija Brojimo do nula – Opštine sa nula otpada. Bile je to prva od dvije planirane konferencije, koje za cilj imaju promociju EU standarda, politika i praksi za povećanje resursne efikasnosti u sektoru upravljanja otpadom u prekograničnom području.

Tokom dvodnevne online konferencije, ukupno 18 vrhunskih predavača i predavačica iz Srbije i Bosne i Hercegovine je podijelilo svoja znanja i iskustva sa preko 100 učesnika iz javnih komunalnih preduzeća, jedinica lokalne samouprave, ministarstava nadležnih za resore upravljanja otpadom, održivog razvoja i zaštite životne sredine, zelenih poduzetnika, učenika i nastavnog osoblja iz obrazovnih ustanova te ostalih relevantnih institucija i organizacija.

Prvi dan konferencije bio je posvećen promociji iskustava dobrog upravljanja resursno efikasnijim sektorom od strane institucija iz BiH i Srbije te lokalnim inicijativama za postizanje nula otpada, dok se drugog dana govorilo o nula otpada i cirkularnoj ekonomiji kao pokretačima ekonomskog razvoja te naporima pripadnika lokalnih zajednica u kontekstu podizanja javne svijesti o održivim praksama potrošnje i proizvodnje.

Neke od ključnih poruka konferencije su:

• Usklađivanje postojećih zakona sa konceptom cirkularne ekonomije, izvršenje revizije industrijske politike i razvijanje saradnje sa privatnim sektorom, saradnja sa lokalnim zajednicama i studije o ključnim temama vodilje su ka daljem napretku i usvajanju Zelene agende za Zapadni Balkan i iznalaženje rješenja za usvajanje svih stavki tog dokumenta.
• Otpad nije odgovornost pojedinca i tiče se svih nas! – Da bi koncept nula otpada zaživio u praksi neophodno je poticati održivo upravljanje resursima, osposobljavati kreatore politika, aktivno uključiti zajednicu i raditi na razvoju infrastrukture za odvojeno prikupljanje i tretman otpada.
• U sistem upravljanja otpadom je potrebno uključiti i neformalne sakupljače otpada, pripadnike socijalno ugroženih kategorija te ih usmjeriti na mjesto skupljanja otpada i pružiti im određenu formalnu ulogu. Za primjer se navodi jedna lokalna firma koja ističe da do 40% ukupnih prioda dolazi od strane neformalnih sakupljača otpada.
• Produžena odgovornost proizvođača je preporuka EU za poboljšano sakupljanje posebnih kategorija otpada kao što su električni i ambalažni otpad. U obje zemlje je neophodno raditi na jačanju saradnje između operatera sistema za posebne kategorije otpada i jedinica lokalne samouprave, koje još uvijek nisu u dovoljnoj mjeri prepoznale višestruke koristi sistema produžene odgovornosti.
• Zelene javne nabavke su naša budućnost te podrazumijevaju nabavku roba i usluga koje su kroz cijeli životni vijek upotrebe u skladu sa „zelenim kriterijima“. BiH i Srbija moraju prepoznati moć zelenih javnih nabavki kao moćnog alata za sprečavanje nastanka otpada.
• Opasan otpad koji završava u prirodi i tako dalje ugrožava životnu sredinu, kao što su otpadna ulja koja su vrlo kancerogena, predstavljaju izuzetan resurs. Da bi ovaj resurs mogao pravilno da se iskoristi potrebna su adekvatna zakonska rješenja i bolja institucionalna kontrola upravljanja ovakvim vrstama otpada.
• Pored uloge države koja treba da uspostavi pravni okvir i obezbijedi dosljednu primjenu propisa kako bi se cirkularna ekonomija razvijala, ne treba zanemariti ni ulogu građana. Potrebno je da svako od nas promijeni prije svega potrošačku svijest, a onda i usvoji pravila adekvatnog odlaganja otpada. Birajući proizvode od eko materijala, sa dužim vijekom trajanja, svaki pojedinac može da doprinese smanjenju otpada koji odlazi na deponije.
• Za razvoj poslovnih ideja baziranih na konceptu cirkularne ekonomije ključan je tzv. „triple helix“ odnosno saradnja između obrazovnih institucija, privrednog sektora i donosioca odluka. Jedinice lokalne samouprave trebaju prepoznati i značaj EU fondova i usmjeriti napore za podršku razvoja zelenog poduzetništva.
• U obrazovne sisteme je neophodno integrisati tematiku zaštite životne sredine jer su mladi naraštaji zapravo ambasadori pozitivnih promjena.

Uz slogan „Brojimo do nula“, Evropska unija je u cilju unapređenja društveno – ekonomskog razvoja u prekograničnom području između Srbije i Bosne i Hercegovine finansijski podržala provedbu ovog projekta koji nastoji ojačati održivi razvoj u 6 jedinica lokalne samouprave. Primjenom ciljanih i konkretnih akcija projekat zajedno implementiraju Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21 iz Sarajeva (BiH) i Inženjeri zaštite životne sredine – EEG iz Novog Sada (Srbija). Projekat je započeo u martu 2021. godine i trajat će dvije godine, a ukupna vrijednost projekta je 413.608,44 eura.

Projektni tim Opštine sa nula otpada je u junu i julu 2021. godine imao pune ruke posla. Kako je najavljeno ranije, projektni tim je realizovao sastanke sa ministarstvima nadležnim za obrazovanje i zaštitu okoliša u prekograničnom području između Srbije i Bosne i Hercegovine.

S ciljem uključivanja svih interesnih strana i osiguranja sistemske podrške implementaciji projektnih aktivnosti, Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21 održao je sastanke sa predstavnicima četiri nadležna ministarstva u Bosni i Hercegovini:

• Ministarstvo za odgoj i obrazovanje Kantona Sarajevo;
• Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke (FMON);
• Federalno ministarstvo okoliša i turizma (FMOiT), te
• Ministarstvo za obrazovanje, nauku, kulturu i sport Zeničko – Dobojskog kantona.

U međuvremenu u Beogradu, Inženjeri zaštite životne sredine – EEG održali su sastanke sa predstavnicima Ministarstva zaštite životne sredine Republike Srbije.

Predstavnici institucija su na sastancima detaljno upoznati sa ciljevima projekta, aktivnostima koje će se u okviru projekta implementirati u pilot opštinama i pilot školama projektnog područja, te očekivanim rezultatima. Na sastancima su definisane i uloge, odgovornosti i obaveze interesnih strana, oblici dalje međusobne komunikacije, kao i konkretne aktivnosti čijoj implementaciji ministarstva mogu doprinijeti.

Iako će implementacija projektnih aktivnosti najviše pozitivnih promjena donijeti sistemu upravljanja otpadom, ostvarenje trajnog napretka u ovoj oblasti iziskuje promjenu mentaliteta i odnosa stanovništva prema problemu. U tu svrhu, projektne aktivnosti uključuju ​​jačanje kapaciteta svih interesnih strana, kao i jačanje javne svijesti. U skladu sa projektnim pristupom, koji je je holistički i preventivan kao i sam koncept nula otpada, aktivnosti su usmjerene direktno na obrazovni sistem koji će biti podržan uvođenjem vannastavnog programa o cirkularnoj ekonomiji i konceptu nula otpada u šest pilot srednjih škola u prekograničnom području:

• Prva gimnazija, Sarajevo
• Srednjoškolski centar “Nedžad Ibrišimović”, Ilijaš
• Srednjoškolski centar “Hazim Šabanović”, Visoko
• Posavotamnavska srednja škola, Vladimirci
• Srednja škola “Krupanj”, Krupanj i
• Gimnazija “Josif Pančić”, Bajina Bašta.

Pilot škole će, osim obuke za nastavnike i učenike, dobiti opremu za reciklažu koja će se koristiti za praktičnu nastavu.

Predstavnici ministarstava izrazili su zadovoljstvo, te iskazali veliki interes za učešće u realizaciji projektnih aktivnosti, a fokus diskusije bio je upravo na vannastavnom programu za pilot škole. Prisutni su imali priliku upoznati se i sa osnovnim postulatima cirkularne ekonomije i koncepta nula otpada, te se govorilo o značaju koji uvođenje vannastavnog programa u srednje škole ima za pojedince, ali i odgoj društva u cjelini.

Evropska unija finansira projekat „Opštine sa nula otpada“ u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina sa ciljem postizanja dugoročne resursne efikasnosti u sektoru upravljanja otpadom. Kroz primjenu zajedničkih akcija baziranih na principima nula otpada i cirkularne ekonomije projekat nastoji ojačati održivi razvoj u preko 90 jedinica lokalne samouprave prekograničnog područja Srbija – BiH. Zajedno ga od 1. marta 2021. godine realizuju Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21iz Sarajeva (BiH) i Inženjeri zaštite životne sredine – EEG iz Novog Sada (Srbija) i trajaće 24 mjeseca. Ukupni budžet projekta je 413.608,44 EUR,  od čega je Evropska unija obezbijedila 351.567,17 EUR bespovratnih sredstava.

Za detaljnije informacije o projektu i redovno praćenje projektnih aktivnosti pridružite se zajednici Brojimo do nula na društvenim mrežama Facebook i LinkedIn.

 

Projektni tim Opštine sa nula otpada (eng. Zero Waste Municipalities) je mjesec april 2021. godine iskoristio za posjete pilot opštinama projekta i realizovao inicijalne sastanke sa predstavnicima opština, javnih komunalnih preduzeća, te pilot škola u kojima će se u naredne dvije godine implementirati projektne aktivnosti. Sastanci su održani u ukupno 6 pilot opština projektnog područja – 3 u Srbiji i 3 u Bosni i Hercegovini. Projektni partner u Bosni i Hercegovini, Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21 posjetio je Visoko, Ilijaš i Sarajevo Centar, dok su sastanke u Bajinoj Bašti, Krupnju i Vladimircima održali Inženjeri zaštite životne sredine – EEG.

Sastanci u pilot opštinama

Predstavnici gradskih/opštinskih uprava, javnih komunalnih preduzeća i pilot škola imali su priliku upoznati se sa modelom cirkularne ekonomije i konceptom nula otpada (eng. Zero Waste concept), kao i sa projektnim ciljevima i aktivnostima koje će biti implementirane u 6 pilot opština. Za svaku od njih, projektom je predviđeno:

• Razvoj Akcionog plana za nula otpada
• Razvoj tehničko – investicione dokumentacije za nula otpada
• Razvoj interaktivne GIS mape lokalnih divljih deponija na području pilot opštine
• Čišćenje odabrane divlje deponije na području pilot opštine
• Nabavka i instalacija kontejnera i kompostera za odvojeno prikupljanje otpada za domaćinstva kao i opreme za javna komunalna preduzeća.

Budući da je jačanje kapaciteta jedan od specifičnih ciljeva projekta, u tom pogledu za predstavnike javnih komunalnih preduzeća u pilot opštinama bit će organizovane trening edukacije na temu koncepta Nula otpada (eng. Zero Waste concept), te monitoringa i izvještavanja o komunalnom otpadu. Razmjena znanja i dobrih praksi bit će ostvarena kroz zajedničku studijsku posjetu Regionalnom centru za upravljanje otpadom u Mariboru, Slovenija.

Predstavnici javnih komunalnih preduzeća na sastancima su istakli da su divlje deponije, zastarjela mehanizacija, nepristupačnost terena, te velike količine animalnog otpada kojeg nisu u mogućnosti adekvatno zbrinuti samo neki od izazova sa kojima se susreću.  Predstavnici pilot opština su iskazali veliki interes za učešće u implementaciji projekta pri čemu su istakli da će im podrška u izradi akcionih planova i tehničko-investicione dokumentacije biti od velike pomoći. Uz navedeno, učesnici sastanaka složili su se da je stavljanje fokusa na jačanje javne svijesti o posljedicama neadekvatnog upravljanja otpadom ključno za ostvarenje napretka na polju socio-ekonomskog razvoja prekograničnog područja.

Obrazovanje kao temelj promjene

Uzimajući u obzir da se istinske trajne promjene u kulturi življenja i načinu poimanja upravljanja otpadom mogu realizovati samo ukoliko implementacija projekta uključi mlađu populaciju kao interesnu stranu, za srednjoškolce prekograničnog područja projekat predviđa uvođenje vannastavnog programa o cirkularnoj ekonomiji i konceptu nula otpada. U navedenim pilot opštinama izabrana je po jedna pilot srednja škola u kojoj će učenici imati priliku upoznati se sa konkretnim primjerima zelene ekonomije, te stečeno znanje praktično primijeniti u školskim radionicama za koje će oprema biti obezbijeđena u okviru projekta Opštine sa nula otpada.

U nastavku provedbe projektnih aktivnosti, projektni tim će uspostaviti saradnju sa ministarstvima zaštite okoliša, te ministarstvima nauke, obrazovanja i odgoja prekograničnog područja, te usaglasiti kurikulum vannastavnog programa za 6 pilot škola.

Evropska unija finansira projekat „Opštine sa nula otpada“ u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina sa ciljem postizanja dugoročne resursne efikasnosti u sektoru upravljanja otpadom. Kroz primjenu zajedničkih akcija baziranih na principima nula otpada i cirkularne ekonomije projekat nastoji ojačati održivi razvoj u preko 90 jedinica lokalne samouprave prekograničnog područja Srbija – BiH. Zajedno ga od 1. marta 2021. godine realizuju Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21 iz Sarajeva (BiH) i Inženjeri zaštite životne sredine – EEG iz Novog Sada (Srbija) i trajaće 24 mjeseca. Ukupni budžet projekta je 413.608,44 EUR,  od čega je Evropska unija obezbijedila 351.567,17 EUR bespovratnih sredstava.

Za detaljnije informacije o projektu i redovno praćenje projektnih aktivnosti pridružite se zajednici Brojimo do nula na društvenim mrežama Facebook i LinkedIn.

Hajde da Brojimo do nula!

„Došao je trenutak da prestanemo samo izvlačiti ljude iz rijeke. Moramo poći uzvodno i saznati zašto padaju u rijeku.“ (Desmond Tutu)

Citat nadbiskupa Tutu možda je pravi način da započnemo priču o modelu cirkularne ekonomije i konceptu nula otpada.

Ali, krenimo od početka. Uporedo sa industrijskim razvojem razvio se i model linearne ekonomije koji se zasniva na kontinuiranom iskorištavanju neobnovljivih resursa – Uzeti; Proizvesti; Iskoristiti; Odbaciti. Nije dugo trebalo da se ovaj model pokaže kao neodrživ. Klimatske promjene su prvi alarm koji se oglasio i fokus nam usmjerio ka održivom cilju – resursnoj efikasnosti. Rješenje se krije u modelu cirkularne ekonomije koji se bazira na tri „R“ principa (eng. reducing, reusing and recycling) – Smanjiti; Ponovno upotrijebiti; Reciklirati. Cirkularna ekonomija nedvosmisleno ukazuje na jake veze između životne sredine i ekonomskog razvoja. Jedan od temeljnih pristupa resursnoj efikasnosti, integrisan u model cirkularne ekonomije je koncept Nula otpada (eng. Zero Waste).

Opštine sa nula otpada

Došlo je vrijeme da i u Srbiji i Bosni i Hercegovini „prestanemo izvlačiti ljude iz rijeke.“ Koncept Nula otpada promoviše upravljanje resursima prije upravljanja otpadom, odnosno smanjenje samog nastanka otpada na izvoru. Ovaj pristup zahtjeva promjenu do sada stečenih navika i kulture življenja na prvo mjesto stavljajući smanjenje korištenja materijala i energije. Opštine sa nula otpada (eng. Zero Waste Municipalities) novi je projekat koji se implementira u prekograničnom području između Srbije i Bosne i Hercegovine, a u okviru IPA programa prekogranične saradnje SRB – BiH. Projektne aktivnosti se sporovde u 6 pilot opština: Visoko, Ilijaš i Sarajevo Centar u BiH i Bajina Bašta, Vladimirci i Krupanj u Srbiji. Za navedene opštine u okviru projekta će se kreirati Akcioni planovi za Nula otpada koji se mogu integrisati u Plan upravljanja otpadom. Stručnjaci iz ove oblasti će također kreirati tehničko – investicionu dokumentaciju baziranu na konceptu Nula otpada, te razviti interaktivnu GIS mapu divljih deponija u svakoj opštini. Ovakve mape će uveliko olakšati lociranje deponija javnim komunalnim preduzećima, a projekat će dodatno osigurati čišćenje po jedne deponije na području opština. Stanovništvu pilot opština bit će dodijeljeni setovi kanti za odvojeno prikupljanje otpada, kao i komposteri za zbrinjavanje organskog otpada. S ciljem unapređenja sistema upravljanja komunalnim otpadom, u okviru projektnih aktivnosti bit će nabavljena oprema za javna komunalna preduzeća, zavisno od njihovih potreba. Realizacija ovih aktivnosti pripremit će tlo za razvoj cirkularne ekonomije i koncepta nula otpada u prekograničnom području, a pilot opštine istaći kao „drivere“ održivog modela upravljanja otpadom u regionu.

Kultura življenja u prekograničnom području

Logika nam nameće da projekat Opštine sa nula otpada, kao i sam koncept, treba osigurati održivost, prije svega, postavljenih projektnih ciljeva. Dugoročno rješenje za primjenu naučenih lekcija o cirkularnoj ekonomiji i nula otpada pronašli smo u promjeni „mindseta“ stanovništva prekograničnog područja. Kako svijet ostaje na mladima, najučinkovitiji način za njihov aktivan angažman je školski vannastavni program.

„Značaj projekta Opštine sa nula otpada ogleda se u širem utjecaju koji će proizaći iz implementacije projektnih aktivnosti, a koji će usmjeriti rješavanje problema u sistemu upravljanja otpadom ka konceptu nula otpada i u konačnici ka zajedničkoj tranziciji ka cirkularnoj ekonomiji.“

MSc, Mech.Eng. Šejla Mahmutović, projektna menadžerica

U 6 pilot opština izabrano je 6 pilot škola koje će sprovoditi treninge o cirkularnoj ekonomiji i konceptu nula otpada kroz vannastavni program, te će im u okviru projekta biti obezbijeđena oprema za recikliranje za realizaciju praktične nastave.

Realizacija projektnih aktivnosti

U aprilu i maju 2021. godine, projektni tim je posjetio pilot opštine i održao inicijalne sastanke sa predstavnicima opštinskih uprava, javnih komunalnih preduzeća i odabranih škola. Interesne strane su sa zadovoljstvom prihvatile realizaciju projektnih aktivnosti, te su u opštinama formirani radni timovi koji će biti tehnička podrška projektnom timu tokom implementacije projekta. U narednom periodu, projektni tim će održati sastanke i sa predstavnicima ministarstava okoliša i turizma, kao i ministarstava za nauku, obrazovanje i mlade u Srbiji i BiH, te osigurati sistemsku podršku ciljevima projekta.

Projekat Opštine sa nula otpada ima za cilj povećati javnu svijest stanovništva u Srbiji i Bosni i Hercegovini i doprinijeti poboljšanju društveno – ekonomskog razvoja u prekograničnom području.

Evropska unija finansira projekat „Opštine sa nula otpada“ u okviru IPA programa prekogranične saradnje Srbija – Bosna i Hercegovina sa ciljem postizanja dugoročne resursne efikasnosti u sektoru upravljanja otpadom. Kroz primjenu zajedničkih akcija baziranih na principima nula otpada i cirkularne ekonomije projekat nastoji ojačati održivi razvoj u preko 90 jedinica lokalne samouprave prekograničnog područja Srbija – BiH. Zajedno ga od 1. marta 2021. godine realizuju Centar za energiju, okolinu i resurse – CENER 21 iz Sarajeva (BiH) i Inženjeri zaštite životne sredine – EEG iz Novog Sada (Srbija) i trajaće 24 mjeseca. Ukupni budžet projekta je 413.608,44 EUR,  od čega je Evropska unija obezbijedila 351.567,17 EUR bespovratnih sredstava.

Za detaljnije informacije o projektu i redovno praćenje projektnih aktivnosti pridružite se zajednici Brojimo do nula na društvenim mrežama Facebook i LinkedIn.

Zajedno, gradimo mostove i odbrojavamo do nula otpada – brojite sa nama!