Дан: 29. децембра 2022.

Preduslov odgovornog ponašanja pojedinaca prema životnoj sredini je prvenstveno omogućavanje sticanja znanja o međusobnoj zavisnosti društveno-ekonomskog razvoja i zaštite životne sredine u odgojno-obrazovnom procesu. Obrazovanje o zaštiti životne sredine i održivom razvoju ne postoji u redovnom obrazovanju, već se u osnovnim i srednjim školama većinom samo spominje u okviru časova prirodnih predmeta, kao izvannastavna aktivnost, izborna, fakultativna ili dodatna nastava preko koje se radi na nekom projektu koji je vezan za zaštitu prirode i životne sredine.

Ovakav pristup se pokazao kao nedovoljan, pa je u okviru projekta Opštine sa nula otpada izrađen Priručnik za nastavnike „Integracija tematike upravljanja otpadom u postojeći nastavni plan i program“.

U sredu, 07. decembra, u Posavotamnavskoj srednjoj školi sa Domom učenika u Vladimircima je održan čas biologije, a koji je predmetni nastavnik organizovao prateći uputstva iz priručnika. Na pripremi i finalizaciji Priručnika je u proteklih godinu dana predano radio tim profesora, stručnjaka i pedagoga.

Času biologije su prisustvovali đaci iz raazličitih odeljenja od prvog do četvrtog razreda. Glavna tema časa biologije je bila „Razlaganje organskih i neorganskih materija u prirodi“.

Predmetni nastavnik je u uvodnom delu časa ponovio osnovne pojmove vezane za osobine organskih i neorganskih materija, kao što su proces kruženja materije u prirodi, proces ćelijskog disanja, razmenjivanje gasova, fotosinteza, karike u lancu ishrane, kakvi organizmi postoje prema načinu ishrane i koji su organizmi autotrofni, a koji heterotrofni.

Glavni deo časa je posvećen temama kao što su biološka razgradnja, uloga mikroorganizama i razgradnja organske materije kroz primer razgradnje lišća i njihov životni ciklus kroz sva četiri godišnja doba. Veliki značaj je posvećen deljenju organskih i neorganskih materija, ulogama aerobnih i anaerobnih bakterija u procesima razgradnje organske i neorganske materije, ulogama acetogenih i metanogenih bakterija.

Veliku pažnju učenicima zaokupila je priča o emisijama gasova sa efektom staklene bašte koji potiču sa divljih i nesanitarnih deponija. Najznačajniji od deponijskih gasova jeste metan koji sam po sebi ima 21 puta veći efekat zadržavanja toplote od ugljen-dioksida, iako je njegovo postojanje u atmosferi znatno kraće od ugljen-dioksida. Pored deponija i smetlišta, metan je prisutan i na drugim mestima kao što su farme,  u močvarama, u rudnicima itd.

Na kraju časa, svako odeljenje je dobilo za domaći zadatak da pripremi sastav ili prezentaciju za jednu od sledećih tema na nastavnim radnim listovima:

• Kako se razgrađuju šoljice i tanjiri?
• Kako se razgrađuje staklo?
• Kako se razgrađuju automobili i vozovi?
• Kako se razgrađuje metal?
• Kako se razgrađuje plastika?
• Kako se razgrađuje escajg?

Nastava je bila organizovana na način da učenici aktivno učestvuju kroz usmeno izlaganje, razgovor i demonstracije. U nastavku nam ostaje da vidimo kakve će priče učenici pripremiti na zadate teme i koliko su naučili na času.

U okviru projekta Opštine sa nula otpada jedan celi set projektnih aktivnosti usmeren je na mlađu populaciju i u tom pogledu projekat direktno uključuje 6 pilot srednjih škola prekograničnog područja i za njih predviđa uvođenje koncepta nula otpada u vannastavni kurikulum kroz kreiranje Priručnika za nastavnike, kao i nabavku opreme za recikliranje za praktičnu primjenu stečenih znanja.

Prema uputama iz kreiranog Priručnika, nastavnici pilot škola projekta krenuli sa realizacijom časova nastojeći tako učenicima predstaviti teme cirkularne ekonomije i koncepta nula otpada, a jedna od škola je i Srednja škola Krupanj.

U četvrtak, 08. decembra, u Srednjoj školi Krupanj sa Domom učenika u Krupnju je održan čas poslovne ekonomije, a koji je predmetni nastavnik organizovao prateći uputstva iz priručnika „Integracija tematike upravljanja otpadom u postojeći nastavni plan i program“. Na pripremi i finalizaciji priručnika za nastavnike je u proteklih godinu dana predano radio tim profesora, stručnjaka i pedagoga.

U srednjoj školi Krupanj je tokom časa vladala opuštena atmosfera. Času poslovne ekonomije su prisustvovali, pored učenika iz odeljenja, profesorka biologije i pedagog škole. Glavna tema časa poslovne ekonomije je bila „Cirkularna ekonomija“.

Uvodni deo časa je posvećen trenutnom konceptu funkcionisanja ekonomije u većem delu sveta, a to je linearna ekonomija. Ovaj model se zasniva na sledećem principu: uzimamo prirodne resurse iz životne sredine, pretvaramo ih u svakodnevne predmete, koristimo ih i uglavnom bacimo na kraju njihovog životnog veka. Kao rezultat toga, imamo velike količine neadekvatno zbrinutog otpada.

Predmetni nastavnik je objasnio koncept linearne ekonomije kroz primer plastične flaše. Prvo, plastika se dobija od nafte, koja se transportuje brodom u fabrike. U fabrikama se nafta pretvara u proizvod, u ovom slučaju plastične flaše, pomoću visoke temperature i pritiska. Nakon toga, flaša se puni vodom ili nekim drugim pićem i transportuje se u skladište pre nego što se pojavi na tržištu. Nakon toga se flaše distribuiraju u prodavnice, gde ih potrošači kupuju. Kada popijemo tečnost iz flaša, te flaše odbacujemo i velika količina tih flaša završi u rekama, šumama, plažama itd.

Upravo zbog takvog sistema funkcionisanja, čovečanstvo ne može preživeti i ekonomski napredovati sa principom linearne ekonomije na duže staze. Profesor je objašnjavao da je cirkularna ekonomija upravo taj novi princip ekonomije koji nove generacije ekonomista trebaju da usvoje. Sa stanovišta ekonomista, cirkularnom ekonomijom se postižu dva istovetna cilja: profit i zaštita životne sredine.

Pred sam kraj predavanja, profesor je predstavio učenicima pozitivne primere dobrih praksi iz priručnika za nastavnike. Ovi primeri dobre prakse iz zemalja EU i sveta su samo deo primera cirkularne ekonomije koja postaje danas sve aktuelnija zbog porasta svesti kod ljudi o zaštiti životne sredine i novim mogućnostima za razvoj privrede i smanjenje nezaposlenosti.

Na kraju, profesor je za domaći zadatak zadao učenicima da pogledaju video zapise iz priručnika, podele se u grupama i pripreme prezentacije o putu „od kolevke do groba“ nekog proizvoda kojeg učenici odaberu. Nakon toga, međusobno će voditi diskusiju o onome što je istraženo i prezentovano.

Interesantna činjenica je da termin cirkularna ekonomija nije bio poznat od ranije učenicima, a tako ni predmetnom nastavniku što samo po sebi dovoljno govori o značaju primene izrađenog Priručnika za razvoj nastavnih procesa.

Ekologija u obrazovanju je mnogo više od predavanja učenicima o zaštiti životne sredine. Ako malo bolje sagledamo sve dimenzije nauke o životnoj sredini, videćemo da je suština ekologije u obrazovanju zapravo kreiranje sistema koji reflektuje obrasce i principe ekologije u svim već postojećim nastavnim jedinicama.

Projekat Opštine sa nula otpada pobrinuo se da se ekologija integriše u svaki nastavni čas kreirajući Priručnik za nastavnike koji sadrži upute kako teme poput zaštite životne sredine, cirkularne ekonomije i koncepta nula otpada uvesti u redovne školske časove. Na pripremi i finalizaciji Priručnika u proteklih godinu dana predano je radio tim profesora, stručnjaka i pedagoga.

Prema uputama iz Priručnika časove su prvo održale pilot škole projekta. Tako je i novembar u školskim klupama u Bajinoj Bašti završio na malo drugačiji način.

U sredu, 30.11.2022. godine, u gimnaziji „Josif Pančić“ u Bajinoj Bašti je održan redovni čas hemije, a koji je predmetni nastavnik organizovao prateći uputstva iz priručnika „Integracija tematike upravljanja otpadom u postojeći nastavni plan i program“.

Iako je bio već sedmi čas u gimnaziji „Josif Pančić“, prisutni đaci i profesor su bili dosta radoznali kako će izgledati čas prema novim uputama. Učenici trećeg razreda su na času slušali predavanje o reciklaži. Posebna poruka koja je preneta đacima pre početka predavanja o reciklaži glasi: „Mi ne nasleđujemo zemlju od svojih predaka, već je posuđujemo od svoje dece“. Predavanje o reciklaži je bilo razređeno na poglavlja prema različitim materijalima koji se mogu reciklirati – plastika, papirni proizvodi, saklo, aluminijum, tekstil, čelik.

Učenicima je skrenuta pažnja kako da raspoznaju materijal, odnosno proizvod koji se može reciklirati vodeći se oznakama na proizvodima koje ukazuju korisnicima gde ga mogu odložiti. Poseban dio predavanja posvećen je značaju reciklaže i koristima koje se ostvaruju recikliranjem.

Svako od ovih poglavlja pratilo je niz potpitanja učenika, a najzanimljiviji deo časa jeste svakako bilo predstavljanje metode koja se koristi za dobijanje unikatnih predmeta i dodataka napravljenih od reciklirane plastike i postupak recikliranja plastike.

Ove metode su predstavljene kroz video materijal koji je bio dostupan nastavniku u priručniku i primere pionirskih kompanija koje su se odvažile krenuti putem reciklaže. Ovi primeri su svakako deo edukacije za predstojeću radionicu gde će učenici imati priliku da rade sa opremom koja reciklažom plastike može proizvesti unikatne nove proizvode i tako pokazati da plastika ne mora uvek završiti na deponijama kao otpad.

Na kraju časa, predmetni nastavnik je održao debatu na temu upotrebe plastike. Pitanje za diskusiju je glasilo: Da li je moguće potpuno izbaciti plastiku iz upotrebe?

Naravno, nakon različitih stavova, većina učenika je bila saglasna da je trenutno plastiku nemoguće potpuno izbaciti. Ona se već uveliko primenjuje u svim sferama života i za sada je nemoguće živeti savremeni život bez nje iako predstavlja jednu od najvećih pretnji po životnu sredinu. Svi su bili saglasni da bi se životna sredina zaštitila, plastika se mora pravilno koristiti.

Mesec septembar su obeležile brojne terenske aktivnosti na području pilot opština Krupanj, Vladimirci i Bajina Bašta u Srbiji. U periodu od utorka, 20. septembra do petka 23. septembra 2022. godine, projektni tim Opštine sa nula otpada posetio je pilot opštine sa ciljem zvanične primopredaje opreme nabavljene u okviru projekta koja će olakšati rad javnom komunalnom preduzeću „1. Maj“ u čijoj je nadležnosti upravljanje otpadom na području opštine Krupanj, javnom komunalnom preduzeću „12. Septembar“ u Bajinoj Bašti i javnom komunalnom preduzeću „Izvor“ koje upravlja otpadom na području pilot opštine Vladimirci.

Oprema koja je uručena JKP „1. maj“ u opštini Krupanj se sastoji od 190 plavih kanti volumena 80 L, 190 zelenih kanti od 80 L, 190 kompostera od 360 L i 6 metalnih kontejnera od 1,1 m³. Plave kante su namenjene za sakupljanje reciklabilnog otpada, dok su zelene kante namenjene za sakupljanje mešanog otpada. Komposteri su namenjeni za sakupljanje biorazgradivog otpada.

Oprema koja je uručena JKP „12. septembar“ u Bajinoj Bašti se sastoji iz 300 zelenih kanti od 120L, 300 kompostera od 360L i tri zelena kontejnera od 5 m³. Zelene kante su namenjene za sakupljanje mešanog otpada, a komposteri za sakupljanje biorazgradivog otpada i pripremu komposta u domaćinstvima. Za potrebe sakupljanja ambalažnog reciklabilnog otpada, Opština Bajina Bašta je iz svog budžeta nabavila 300 crnih plastičnih kesa od 90L, koje će biti deo seta opreme koji će se dodeliti građanima.

Oprema koja je uručena JKP „Izvor“ u Vladimircima se sastoji iz 300 žutih kanti od 120L, 300 crnih kanti od 120L, 300 kompostera od 360L i 6 metalnih kontejnera od 1,1 m³. Žute kante su namenjene za sakupljanje ambalažnog reciklabilnog otpada, dok su crne kante namenjene za sakupljanje mešanog otpada. Komposteri će građanima služiti za sakupljanje biorazgradivog otpada i proizvodnju komposta.

Setove koji se sastoje od 2 kante i kompostera će u narednom periodu javna komunalna preduzeća u navedenim pilot opštinama dodeliti stanovništvu, dok će nabavljene kontejnere postaviti u pilot opštinama na mestima gde će prethodno izvršiti čišćenje divljiih deponija.

Pored svečane primopredaje opreme, predstavnici Inženjera zaštite životne sredine su održali edukativne radionice za osoblje komunalnog preduzeća, predstavnike opštine i predstavnike mesnih zajednica o novom programu odvojenog sakupljanja otpada u pilot opštinama Krupanj, Bajina Bašta i Vladimirci. Na radionicama je objašnjeno da će svako domaćinstvo u pilot području dobiti od opreme dve kante i jedan komposter (odnosno u slučaju Bajine Bašte 1 kantu, 1 kesu i 1 komposter). Pored opreme, građani će dobiti edukativne Smernice za pravilno razdvajanje otpada, kao i brošuru sa detaljnim pojašnjenjem kako se pravilno vrši kompostiranje.

Pored brošure, projektni tim Inženjera će pripremiti edukativni video od 10 minuta, koji će poslati javnim komunalnim preduzećima u pilot opštinama da podele na svojim veb sajtovima, kao i sa lokalnim medijima u pilot opštinama. Ovaj video će poslužiti kao dodatni edukativni materijal građanima koji će moći da prenesu stečeno znanje svojim sugrađanima.

Komunalna preduzeća u navedenim opštinama će integrisati lokacije divljih deponija u postojeći GIS sistem, definisati tokove otpada na odabranom području, postaviti na svojoj veb stranici link za pristup GIS mapi, te obavestiti javnost putem lokalnih medija o GIS mapama, čišćenju divlje deponije i postavljanju kontejnera na određenim lokacijama.

Neefikasan sistem upravljanja otpadom predstavlja značajan problem za životnu sredinu i opšte zdravlje za sve stanovnike zemalja Zapadnog Balkana, pa su tako posledice ovog problema vidljive i u Srbiji.

Prema podacima iz novog Programa upravljanja otpadom u Republici Srbiji za period 2022 – 2031. godine, na području Srbije postoji preko 3.500 divljih deponija. Novi program je usvojen na sednici Vlade Republike Srbije 28. januara 2022. godine. Nelegalne deponije se mogu pojaviti bilo gde, a najčešće se mogu pronaći u šumama, na planinama, u brdima, pored reka, jezera, potoka i u ruralnim delovima u blizini gradova i sela. Šume, planine i brda su prirodne oaze i od izuzetnog su značaja za očuvanje resursa i biodiverziteta. Međutim postale su deponije za odlaganje od kućnih aparata, nameštaja, životinjskog otpada, pa do građevinskog otpada. Pored navedenih vrsta otpada, mogu se pronaći i druge vrste otpada koji su opasni po životnu sredinu i zdravlje ljudi (motorna ulja i drugi naftni derivati, akumulatori i baterije, radioaktivni otpad itd.)

To što divlje deponije kvare izgled i sliku nekog pejzaža je najmanji problem. Stvarna pretnja krije se u uticaju koje one imaju na zdravlje stanovništva i biodiverziteta, zagađenje vazduha, zemljišta i vodnih resursa. Procedne vode koje nastaju nakon što kiša padne na deponiju uzrok su zagađenosti površinskih, kao i podzemnih voda koje dalje zagađuju poljoprivredno zemljište i na taj način zagađuju izvore pitke vode. S druge strane, požari na deponijama oslobađaju opasne zagađujuće supstance koje mogu izazvati maligna i druga oboljenja.

Građani nisu dovoljno svesni razmera uticaja divljih deponija na ljude i životnu sredinu. Kako mi budemo postupali prema prirodi, tako će nam ona vraćati.

Sa problemom neadekvatnog upravljanja otpadom se, između ostalog, bavi i projekat Opštine sa nula otpada. U okviru projekta, aktivnosti se intenzivno sprovode u 6 pilot opština – 3 u BiH i 3 u Srbiji. Pored izrađenih akcionih planova za postizanje nula otpada za 6 opština, nabavljene opreme za komunalna preduzeća i setova za odlaganje otpada za domaćinstva, izrade dokumenata i priručnika, održanih nekoliko treninga sa različitim interesnim stranama i dr., nedavno su, u saradnji sa predstavnicima pilot opština i komunalnih preduzeća, kreirane i GIS mape koje sadrže lokacije mapiranih divljih deponija u svakoj od 6 opština. Lociranje divljih deponija bila je uvodna aktivnost nakon koje je usledilo veliko čišćenje deponija u obe zemlje, a odabir divljih deponija za čišćenje izvršen je upravo na bazi izrađenih GIS mapa pri čemu su odabrane deponije koje su najprioritetnije za sanaciju.

Aktivnosti čišćenja deponija sprovele su operativne jedinice komunalnih preduzeća uz prisustvo predstavnika pilot opština, a u okviru ove akcije u Srbiji očišćene su:

• deponija na regionalnom putu Bajina Bašta – Užice, između naselja Pilica i Zlodol, opština Bajina Bašta,
• deponija u naselju Debrc, opština Vladimirci, i
• deponija u ulici Žikice Jovanovića Španca, opština Krupanj.

Prilikom čišćenja sve tri deponije, utvrđeno je da najveći udeo u otpadu na divljim deponijama zauzima komunalni otpad, otpad iz domaćinstva, ali i velike količine građevinskog otpada. Problem odlaganja građevinskog otpada još uvek nije sistemski rešen niti u jednoj od pilot opština, a smatra se da je ova vrsta otpada jedan od najvećih uzročnika nastanka divljih deponija.

Kako je predviđeno projektom, na lokacijama očišćenih divljih deponija biće postavljeni kontejneri od po 3 kontejnera zapremine 5 m³ u opštini Bajina Bašta i po 6 kontejnera zapremine 1,1 m³ u opštinama Vladimirci i Krupanj s ciljem da se spreči nesavesno odlaganje otpada u životnoj sredini, posebno u nepristupačnim delovima opština i šumama.

„Na teritoriji opštine Bajina Bašta registrovano je 55 divljih deponija. Deponije su najpre mapirane, kako bi se mogla odrediti dinamika sanacija. Divlje deponije se uglavnom formiraju u seoskim sredinama i prigradskim naseljima, kako pored kolovoza, tako i na obodima jaruga i u blizini potoka. Zbog konfiguracije terena, velika količina otpada je morala da se prikupi i prenese ručno do mesta gde komunalno vozilo može da priđe. Morfološki gledano, od ukupne količine otpada, 85% je reciklabilan otpad dok 15% je građevinski otpad, odnosno šut. Jedna od lokacija na kojima je postojala divlja deponija, koju su očistili radnici JKP „12. Septembar“ je  Pilica – Nikolića brdo. Tu je sakupljeno 1,1  t otpada. Na ovu lokaciju ćemo postaviti kontejner od 5m³ koji nam je dodeljen u okviru projekta Opštine sa nula otpada. Sama lokacija predstavlja proširenje pored puta, pa je vrlo lako organizovati pražnjenje kontejnera vozilima JKP“ – ističe gospođa Jelena Aleksić predstavnica JKP-a „12. septembar“ iz opštine Bajina Bašta kojoj je, uz Krupanj i Vladimirce, dodeljena oprema za javna komunalna preduzeća, ali i setovi za odvojeno odlaganje otpada za građane.